Technische ontwikkelingen lijken een populaire weg om duurzaamheidsvraagstukken de baas te zijn. Van precisietechnieken, lichtgewicht en elektrisch aangedreven machines tot het fanatiek sleutelen aan genen en additieven. Pieter de Wolf, praktijkonderzoeker in duurzame landbouw, besteedt in zijn werk ook aandacht aan de menselijke kant van innovatie. Hoe besluit een teler bijvoorbeeld om bepaalde vernieuwingen op zijn bedrijf toe te passen? Zit daar een langetermijnstrategie achter, of laten telers zich soms meeslepen door een hype?
Zeker in Nederland beschikken we nog steeds over zeer goede, vruchtbare landbouwgronden. Geen reden tot paniek, zou je zeggen. Toch heeft elke agrariër te maken met voortdurend veranderende omstandigheden, zowel op eigen percelen als daarbuiten. Op het land krijgen agrariërs bijvoorbeeld te maken met extremer wordende weersomstandigheden en een groot scala aan externe stressfactoren, zoals schimmel-, bacterie- of insectenplagen. Maar ook als we wat verder uitzoomen, zien we dat steeds meer agrariërs bijvoorbeeld te maken krijgen met personeelstekorten, beperkte beschikbaarheid van effectieve middelen en maatregelen voor gewasbescherming, opgelegde overheidsmaatregelen, en ga zo maar door. Een agrariër heeft hoe dan ook veel ballen hoog te houden en puzzels op te lossen om zijn bedrijf gezond te houden en toekomstbestendig in te richten.
Waar theorie en praktijk elkaar ontmoeten
De Wolf is naast zijn rol als praktijkonderzoeker ook actief als projectleider bij de Boerderij van de Toekomst in Lelystad. Hier wordt op twintig hectare een akkerbouwsysteem getest met veel vernieuwende maatregelen. Samen met zijn collega’s zet hij zich in om klimaat, biodiversiteit, waterkwaliteit, voedselproductie en een gezond verdienmodel samen te brengen in een toekomstbestendig landbouwsysteem. “We doen praktische kennis op en ondervinden de haalbaarheid en uitvoerbaarheid van vernieuwende ideeën aan den lijve. Zo leren we hoe lastig of juist hoe makkelijk innovaties kunnen zijn.”
De Boerderij van de Toekomst is bedacht vanuit een basisontwerp. Het vertrekpunt voor dit ontwerp bevatte de grote uitdagingen waar de landbouwsector voor staat, zowel algemeen als regio-specifiek. Vanuit dit uitgangspunt is de Boerderij van de Toekomst voortdurend bezig met de ontwikkeling van een landbouwsysteem dat deze uitdagingen aanpakt. De Wolf zegt: “De bodem is het belangrijkste uitgangspunt, daar moet je het als teler mee doen. In de polder hebben akkerbouwers nou eenmaal te maken met vruchtbare kleibodems, verdeeld over rechte, vlakke percelen, terwijl het oosten van Nederland in veel grotere mate bestaat uit arme zandgronden op onregelmatig gevormde percelen. Beide zijn simpelweg een gegeven. Daar komt nog bij dat een agrariër de kwaliteit van deze bodem zo goed mogelijk wil bewaken. Daarnaast is ook de waterbeschikbaarheid op de lange termijn een gegeven dat wij meenemen in het ontworpen teeltsysteem.”
Innovatie in een nieuw daglicht
Innovaties worden volgens De Wolf vaak vooral vanuit technisch of landbouwkundig perspectief belicht. In onderzoek en beleid wordt te snel aangenomen dat nieuwe machines of teelttechnieken, bijvoorbeeld om de efficiëntie te verhogen of ziektedruk te verminderen, automatisch zullen worden toegepast. De Wolf vindt dat deze blik tekort doet aan de sociaaleconomische invloeden op de keuzes die mensen maken. Kennis, gedrag en ervaring van mensen zijn volgens hem minstens zo belangrijk bij het bepalen van welk gedrag mensen wel of niet vertonen.
Daarbij benadrukt hij de driedeling bij gedragsverandering, namelijk: kunnen, willen en mogen. ‘Kunnen’ verwijst in deze naar de praktische haalbaarheid. Agrariërs hebben bij innovaties bijvoorbeeld nog geen ervaring met de succesvolle toepassing ervan. ‘Willen’ draait om de afweging van voor- en nadelen. Welke baten levert een verandering op, en hoe zwaar wegen mogelijke nadelen? Kennis speelt daarbij uiteraard een rol, al worden de voordelen van sommige innovaties volgens De Wolf soms overschat. Tot slot is er het aspect ‘mogen’, dat gaat over de druk en ruimte die agrariërs vanuit hun omgeving ervaren. Denk aan collega-agrariërs, adviseurs, maatschappelijke verwachtingen en aan concrete prikkels zoals wet- en regelgeving, subsidies en afspraken in de keten. Deze externe factoren kunnen stimulerend werken, maar ook juist weerstand oproepen.
Hoofd- en bijzaken onderscheiden
De Wolf heeft de indruk dat zich in de landbouw een interessant, maar tegenstrijdig fenomeen ontwikkelt. “Binnen de agrarische sector en bij betrokkenen buiten de sector ligt de focus op bodemthema’s die in de praktijk juist relatief weinig problemen opleveren. We maken ons bijvoorbeeld zorgen over bodemvruchtbaarheid in een van de meest vruchtbare delta’s ter wereld. Ook het onderwerp bodemweerbaarheid passeert met regelmaat de revue. De verwachting is soms dat gewasbescherming eigenlijk niet meer nodig is bij een weerbare bodem, terwijl dat in de praktijk nog altijd een utopie is. Anderzijds maken we ons veel minder druk over de bodemstructuur en bodemziektes en -plagen, terwijl dat volgens mij echt veel grotere problemen zijn.”
Volgens De Wolf is bodemverdichting een belangrijk vraagstuk, wat veel meer prioriteit verdient. Ook op de Boerderij van de Toekomst is hier vol op ingezet. Zo ontwikkelden zij een rijpadensysteem met volledig onbereden teeltbedden. De Wolf is positief over de resultaten in Lelystad. “De bodem heeft zich op deze bedden snel hersteld. Met name de aardappelgewassen reageerden hier erg positief op. In een andere proef bereden we de bedden nog wel met sommige werkzaamheden. Daar zagen we geen grote positieve resultaten. Wil je bodemverdichting dus voorkomen, dan is onze suggestie om de teeltbedden volledig te vermijden.” Toch passen telers het systeem van Boerderij van de Toekomst nog niet toe. Er is wel interesse in seizoensrijpaden, waarbij de spuitmachine en kunstmeststrooier over de rijpaden rijden, terwijl de zwaarste machines, zoals de ploeg, de bemester en de oogstmachine, dat niet doen.
Rigoureuze verandering en grote investering
Maar De Wolf erkent ook de moeilijkheid van dergelijke kwesties. Het vergt namelijk rigoureuze verandering en grote investeringen van een teler. Daar komt bij dat het systeem dat de Boerderij van de Toekomst hanteert, namelijk het drie metersysteem, eigenlijk geen optie is voor telers met meerdere percelen in een gebied. De machine is te breed en te kwetsbaar om over de weg te verplaatsen. “Hiermee komen we ook weer terug bij de sociaaleconomische overwegingen van een teler om een systeem wel of niet te overwegen. Het kan alleen als het past in het geheel”, concludeert De Wolf.
Om de volgende stap te maken naar de praktijk, gelooft De Wolf dat de handen ineengeslagen moeten worden. “Bij Boerderij van de Toekomst hebben we gezien hoe leuk het kan zijn als een strategie zoals een rijpadensysteem met volledig onbereden teeltbedden echt blijkt te werken. Om dit op grotere schaal in de praktijk toe te passen, is het lastig dat veel agrariërs land ruilen met collega’s, en dat sommige werkzaamheden door loonwerkers worden uitgevoerd. Je moet dus eigenlijk met meerdere telers en loonwerkers de stap zetten naar een rijpadensysteem met een vaste spoorbreedte voor alle machines. Ik zou het fantastisch vinden als er in een paar gebieden zo’n groep ontstaat.”
Bodemkwaliteit in het vizier
De afgelopen tien tot vijftien jaar is de aandacht voor de bodem toegenomen. Beleidsmakers, onderzoekers en telers zijn in toenemende mate geïnteresseerd geraakt in dit thema. Wat De Wolf betreft is dat een goede ontwikkeling. Dat betekent volgens De Wolf echter niet dat agrariërs ook vanzelfsprekend de bodem op hun eigen bedrijf goed kennen. “Men heeft wel een beeld van opvallende plekken in het perceel, maar kan maar zelden specifieke uitspraken doen over de oorzaken van gewasvariatie in het perceel.”
De Wolf adviseert daarom alle telers om het veld in te gaan. “Stap eens van de trekker, loop eens rond, trek eens een aantal planten uit de grond of graaf een profielkuil. Welke verschillen kom je daar tegen, bijvoorbeeld op de plekken waar gewasvariatie voorkomt? Niet elke teler hoeft onderzoeker te worden, maar ik denk dat telers wel baat hebben bij een meer onderzoekende houding. Kijk in je gewas, in de bodem. Vraag je af: Wat zie ik, begrijp ik het ook, hoe kan ik dit verklaren? En pak je gegevens er ook eens bij: opbrengstgegevens van de afgelopen jaren en bodemanalyses van je percelen. Doe dat samen met je adviseur of met een collega.”
Externe factoren als bliksemafleider
Extremere weersomstandigheden en toenemende ziektedruk kunnen agrariërs een machteloos gevoel geven. Maar agrariërs kunnen ook simpelweg optimistisch blijven, doordat zij de opbrengsten van een slecht jaar als een incident beschouwen, bijvoorbeeld bij weersextremen. Tegelijk merken zij de geleidelijke achteruitgang van de bodemkwaliteit niet altijd op, omdat dit proces traag verloopt en er geen duidelijk vergelijkingspunt is.
Ook komt het voor dat opbrengsten laag zijn, maar het jaar toch financieel goed afgesloten wordt door een hoge prijs. Maar had de opbrengst eigenlijk niet beter kunnen zijn? Door wisselende omstandigheden is het steeds moeilijker te bepalen welke resultaten het gevolg zijn van externe factoren of toch te maken hebben met bijvoorbeeld een bodem die in kwaliteit achteruitgaat.
“Als het gaat om de toekomst van de landbouw kijken partijen naar elkaar om met dé oplossing te komen. Vooralsnog is het langetermijnperspectief ondergeschikt aan de korte termijn belangen, waarbij belangen van verschillende partijen vaak ook tegenover elkaar staan. De lange termijn belangen liggen veel dichter bij elkaar. En we hebben in Nederland nog steeds een hele sterke en innovatieve sector, die in staat is om problemen op te lossen en doelen te halen. Focus je dan op de grote vraagstukken voor de toekomst, zorg voor een omgeving waarin nieuwe oplossingen ontwikkeld, getest en uiteindelijk op grote schaal worden toegepast.”
Tekst: Annabel Klein Woolthuis
Beeld: Pieter de Wolf
