Tot 7 ton extra CO2 opslag per hectare per jaar, een beschermend microklimaat, betere waterhuishouding, meer biodiversiteit, een hogere totale productiviteit ondanks een gemiddeld 20% lagere opbrengst van de landbouwteelt, en een businessmodel dat onder de meeste scenario’s rendabel is. Dat is het bewezen potentieel van agroforestry of boslandbouw na 10 jaar onderzoek door het Consortium Agroforestry Vlaanderen.
De resultaten werden op dinsdag 15 oktober bij ILVO voorgesteld op het event “Boeren met bomen: de weg naar 2035”. Meer dan 200 landbouwers, beleidsmakers, onderzoekers en andere stakeholders namen deel en gaven input voor een roadmap met concrete actiepunten om van Vlaanderen een stimulerende omgeving voor agroforestry te maken. Mark Shepard, Amerikaans pionier en auteur van Herstellende Landbouw, inspireerde met een keynote over watermanagement.
Vlaams minister voor Landbouw en Omgeving Jo Brouns sluit de dag af met deze bemoedigende woorden: “Agroforestry is booming, en terecht! Het combineren van bomen en landbouw is niet alleen een terugkeer naar eeuwenoude praktijken, maar ook een krachtige stap richting een duurzamere toekomst. Met de steun vanuit Vlaanderen en ondersteuning voor aanplant en onderhoud kunnen we samen verder bouwen aan een gezonde en toekomstbestendige landbouwsector!”
Nieuw handboek
De partners van het Consortium Agroforestry Vlaanderen zijn ILVO, Inagro, Bos+, Bodemkundige Dienst België , Boerennatuur Vlaanderen, Wervel, Praktijkpunt Landbouw Vlaams-Brabant en UGent. De afgelopen 10 jaar hebben zij samengewerkt in meer dan 20 projecten die inzetten op o.a. onderzoek, kennisdeling, lerende netwerken, bedrijfsbegeleiding, beleidswerk en implementatie op het terrein. Dat leverde heel wat concrete cijfers op over de impact van bomen op de gewasproductie, bodemkwaliteit, koolstofopslag, biodiversiteit en rendabiliteit. Alle actuele info is te vinden in het vernieuwde Handboek Agroforestry in Vlaanderen 2014 – 2024: Leidraad na 10 jaar Onderzoek en Praktijkwerking.
Impact: extra koolstofopslag per hectare dankzij agroforestry
Bomen slaan koolstof op in het hout, maar ook in de bodem nabij de bomen meten onderzoekers systematisch een verhoogd koolstofgehalte. Er is variatie afhankelijk van bodemtype, klimaatcontext, boomsoort, enzovoort, maar algemeen slaan landbouwpercelen per hectare per jaar een aanzienlijke hoeveelheid extra CO2 opdoor het toevoegen van bomen. In bepaalde systemen loopt dit op tot 7 ton of meer.
Impact: bufferend of beschermend microklimaat
Er is ook een bewezen bufferende werking van bomen op de omgeving zoals wind, temperatuur en neerslag. Bij extreme weersomstandigheden breken bomen strakke wind en beschermen ze gewassen, zorgen voor schaduw en beschutting voor grazend vee, en voorkomen ze erosie. Zelfs op de waterhuishouding in de bodem hebben bomen een bufferend effect. Er kan concurrentie optreden tussen boom en gewas, maar bij een weldoordachte aanplant en beheer vertragen en herverdelen bomen het beschikbare water, wat de bodem en gewassen ten goede komt en wateroverlast reduceert.
Impact: meer variatie in planten trekt verschillende dieren aan
Agroforestry leidt tot meer biodiversiteit door toevoeging van houtige soorten en de bijkomende plantensoorten die in de houtige stroken groeien. Vaak wordt tussen de bomenrij een kruidenrijk/bloemenrijk mengsel ingezaaid. Deze grotere variatie aan planten biedt voor verschillende diersoorten een geschikt leef- en fourageergebied. Vogels en vleermuizen maken gebruik van deze corridors in het landschap, maar ook nuttige insecten die zorgen voor bestuiving zoals (solitaire) bijen komen vaker voor.
Verschillende studies toonden verder het positieve effect van agroforestry op natuurlijke plaagbeheersers aan. De link tussen de hogere aanwezigheid van plaagbestrijdende soorten zoals lieveheersbeestjes of sluipwespen en de effectieve beheersing van plagen in het perceel, is moeilijker wetenschappelijk vast te stellen.
Impact: opbrengst en totale productiviteit
Hoewel de totale productiviteit van een agroforestry-systeem steeds groter is, moet het klassieke landbouwgewas naast de bomen doorgaans wat aan productie inboeten. In een goed jaar met gematigd, Vlaams weer brengen vooral zomergewassen in agroforestry minder op dan in een conventioneel landbouwsysteem, door de concurrentie tussen boom en gewas voor licht en water. Anderzijds kunnen de bomen de gewasproductie positief beïnvloeden in extreem droge of warme periodes, zeker op grasland. Dat blijkt uit de systematische monitoring van praktijkpercelen in Vlaanderen. Op de eigen demo- en experimenteersites onderzoeken ILVO, Inagro en Praktijkpunt Landbouw Vlaams-Brabant hoe de productiviteit geoptimaliseerd kan worden, bijvoorbeeld door een slim ontwerp en slimme soorten- en rassenkeuzes.
Eén van de basisprincipes van agroforestry is dat de afname in gewasopbrengst gedeeltelijk tot zelfs overgecompenseerd wordt door de productie van hout als biomassa, fruit en noten. Er is risicospreiding en een kans om in te spelen op nieuwe markten, zoals die van lokale noten, vruchtensappen of ciders.
Roadmap: naar een stimulerende omgeving voor agroforestry in Vlaanderen
Sinds de boslandbouwsubsidie in het leven werd geroepen in 2012 werd voor ongeveer 280 hectare nieuwe agroforestrypercelen steun aangevraagd. Het totale areaal is hoger omdat niet alle landbouwers de subsidie aanvragen, maar de implementatie blijft hoe dan ook beperkt. Om een stimulerende omgeving voor agroforestry te creëren, publiceert het Consortium (binnenkort een definitieve versie van) een roadmap met prioritaire acties tegen 2035. Daarin werd input meegenomen uit de masterclasses, excursies, workshops en analyses die het Consortium de afgelopen jaren organiseerde of uitvoerde.
Op vijf ‘paden’ is er volgens de roadmap werk aan de winkel: in onderzoek en ontwikkeling, educatie, beleid, economie en sociale omgeving. Concrete knelpunten die aangehaald worden zijn onder andere toegang tot grond, eerlijke prijzen, vergoeding van ecosysteemdiensten maar ook gebrek aan experimenteerruimte door pionierende landbouwers en de nood aan onafhankelijke adviesverlening en begeleiding.
Marlinde Koopmans, onderzoeker Consortium Agroforestry Vlaanderen (ILVO): “Het aantal agroforestry-pioniers groeit in Vlaanderen, Nederland en de rest van Europa. Toch kan het systeem pas breed worden uitgerold als het beleid, landbouwonderwijs, de sector zelf, adviseurs en de brede agrovoedingsketen een stimulerende omgeving vormen die de praktijken van de pioniers erkennen en uitdragen. Dit geldt overigens voor alle innovatieve vormen van landbouw, zoals ook agro-ecologie of herstellende landbouw.”
Drie demosites en tal van tools voor agroforestry
Naast onderzoek heeft het Consortium de afgelopen 10 jaar een pakket praktische handvaten ontwikkeld voor landbouwers. Er zijn vijf beslissingsondersteunende tools die helpen bij aanleg en onderhoud, zes online lesmodules, factsheets met richtinggevende kosten-batenanalyses, enzovoort. Al dat materiaal is terug te vinden op de website www.agroforestryvlaanderen.be.
Nieuw is een ‘Agroforestry Kaart’ waarop bestaande agroforestrypercelen zichtbaarheid krijgen, naast kennisinstellingen en adviesverleners. Doel is samenwerking in de keten bevorderen en mogelijke afnemers van agroforestryproducten helpen bij het vinden van potentiële leveranciers. Op het terrein werden bovendien drie experimenteer- en demosites aangelegd, bij ILVO, Inagro en Praktijkpunt Landbouw Vlaams-Brabant. Elk heeft zijn specificiteit en focus.
Willem Van Colen, onderzoeker Consortium Agroforestry Vlaanderen (Inagro): “Er is nood aan teelttechnische kennis en goed werkende voorbeelden. Met onze permanente experimentele demosites op drie locaties in Vlaanderen, willen we daaraan tegemoet komen.”
Drie agroforestry ambassadeurs
Tijdens het event werden drie ‘agroforestry ambassadeurs’ gelauwerd: mensen die de afgelopen jaren een belangrijke rol hebben gespeeld om agroforestry in Vlaanderen op de kaart te zetten, of die in de nabije toekomst een sleutelpositie zullen innemen. De keuze viel op Jeroen Watté, het duo Louis-Marie Tennstedt-Wouter De Stecker, en Daphne Ruigrok. Jeroen Watté is voormalig medewerker van Wervel en bracht agroforestry al in 2010 onder de aandacht in Vlaanderen. Louis-Marie Tennstedt is één van de allereerste pionierlandbouwers. Zijn schoonzoon Wouter De Stecker zet zijn agroforestrywerk verder. Als adviseur beleidsimplementatie bij het Agentschap Landbouw en Zeevisserij, helpt Daphne Ruigrok boeren op weg die willen starten met agroforestry.
Meer info
De Amerikaanse auteur Mark Shepard gaf een keynote met focus op watermanagement. Die keynote werd integraal opgenomen en komt eerstdaags online op de website van het Consortium. Alle andere presentaties worden daar ook beschikbaar gesteld.
Bron: ILVO
